«Երևանի կենտրոնում ոչ թե շենք շենքի վրա պիտի լցնեն, այլ ունեցած միջոցներն ուղղեն դեպի հեռավոր գյուղերը»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է բանաստեղծ ԹԱԹՈՒԼ ԲՈԼՈՐՉՅԱՆԸ: Նրան բարձր են գնահատել իր գրչակից ընկերները: Պարույր Սևակը, մասնավորապես, ասել է. «Թաթուլ Բոլորչյանն ունի աշխարհին ու մարդուն սևեռված նոր հայացք, որ նրա բանաստեղծություններին տալիս է անուրանալի թարմություն: Նրա ոճը կուռ է ու կտրուկ, հեռու ավելորդ բացատրականությունից: Նրա լավագույն բանաստեղծությունների մեջ կապարագույն ծուխն է զգացվում իր ժողովրդի տառապանքների և կարմիր ծուխը այն կարոտների, որ արծարծուն են պահում նույն ժողովրդի հույսն ու հավատը»:

-Պարոն Բոլորչյան, 80-ականներին մի բանաստեղծություն եք գրել` «Խաղաղություն» վերնագրով, որում խոսում եք այն մասին, թե զինանոցները քնած են, վառոդի ձայնը մտել է թանգարան, չկան եռանկյուն նամակներ: Այն օրերին կարո՞ղ էիք մտածել, որ մի քանի տարի անց մեր փոքրիկ հայրենիքը դարձյալ պիտի վերածվի զինանոցի, ու պատերազմը, դրա սպառնալիքը պիտի դառնան մեզ համար առօրյա:
-Այն ժամանակ ես չէի կարող այսօրվա իրադարձությունները կանխատեսել: Խորհրդային հասարակարգում բոլորիս մեջ էլ վառվում էր մի կրակ, որովհետև Հայաստանի այդ հատվածը` Արցախը, կարծես օղակի մեջ էր, հեռու իր իսկական տիրոջից: Մենք մեր ներսում էինք մորմոքում, բացահայտորեն չէինք կարող խոսել այդ մասին: Երբ մեր այն ժամանակվա ղեկավարներից մեկին` Միկոյանին, այդ հարցով դիմեցին, նա ասաց, թե տարբերություն չկա` ինչ կարգավիճակում է Ղարաբաղը, միևնույն է, Խորհրդային Միության մեջ է: Դեռևս այն ժամանակվանից էինք մենք բորբոքված, ստորագրություններ էինք հավաքում: Երբ ոտք դրի համալսարան, ավելի մոտեցա այդ ընթացքին: Ամեն անգամ սիրտս մղկտում էր, երբ իմանում էի, թե ինչ է կատարվում Ղարաբաղի պատմական տարածքներում, հուշարձանների հետ: Չէ՞ որ Մեսրոպ Մաշտոցն առաջին դպրոցն այնտեղ էր հիմնել: Ղարաբաղյան պայթյունն ուշ թե շուտ պիտի լիներ: Սովետի փլուզումից հետո յուրաքանչյուրն իր սահմանների տերն ուզեց դառնալ: Եվ բացվեց հայերիս լեզուն: Բայց թուրքից կարո՞ղ ես հեշտությամբ հող պոկել: ՈՒ հին ֆիդայիների արյունը, կարծես, խաղաց մեր երիտասարդների մեջ: Եվ այնպես հավաք ու ոգևորված էինք մեկնում ճակատ` ազատագրելու Արցախը, կարծես հարսանիք էինք գնում: Դեռ 1965-ին` Հայոց ցեղասպանության 50-ամյակի տարում, մենք ոտքի էինք ելել: Այդ ժամանակ շատերին ձերբակալեցին, բանտերում տանջեցին: Ես մի օր համալսարանից դուրս էի եկել ու գնում էի հանրակացարան: Գետառի ափից Մասիս սարը շատ պարզ երևում էր: Ես նայեցի ու ասացի. «Բա հնար չլինե՞ր, մարդ ոտքով գնար-հասներ այնտեղ»: Մի ոստիկան այդ պահին թևս բռնեց ու տարավ ներքին գործերի նախարարություն: Այնտեղ մի գնդապետ էր նստած, որն սկսեց հանգիստ մնալու հորդորներ անել: Ես նկատեցի, որ ղարաբաղցու ակցենտով է խոսում, ու ասացի, որ մենք ընդհանուր ցավի համար ենք ոտքի կանգնել, որ իր սիրտն էլ պիտի ցավի Արցախի համար: Նա ասաց. «Ես էլ գիտեմ ամեն ինչ, դու էլ գիտես: Մի բան եմ խնդրում, հանգիստ գնա հանրակացարան: Ձայն չհանես»: Զգացի, որ ներսից հայրենասիրությունը խոսեց այդ մարդու մեջ: Արցախի հարցը բորբոքվեց հատկապես Սումգայիթից հետո: Ադրբեջանցիք Սումգայիթով ուզում էին հայերի աչքը վախեցնել, հայերին լռեցնել, բայց բորբոքեցին մի թեժ կրակ: Ժողովուրդը միահամուռ ոտքի կանգնեց: Փա՛ռք Աստծո, մենք այնքան էլ քիչ չենք: ՈՒ բոլոր տղաների մեջ խոսում էր Անդրանիկ զորավարը: Նրանք կարողացան ազատագրել վաղուց կալանավորված փառահեղ երկիրը:
-Ձեր հայրենի Ջավախքն էլ իր լավագույն օրերը չի ապրում ներկայում: Ի՞նչ եք կանխազգում ջավախահայության համար:
-Ջավախքն էլ է հիմա դատարկվում: Վրաստանը Ղարաբաղից հետո սկսեց զգուշանալ Ախալքալաքի համար: Երբ ջավախահայերը դեռ խորհրդային տարիներին սկսեցին խոսել Հայաստանին միանալու ցանկության մասին, Վրաստանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Մժավանաձեն ասել էր. «Եթե ուզում են գնալ, թող գնան Հայաստան, բայց հողը մերն է»: Ի՞նչ է այսօր կատարվում Ջավախքում: Տարբեր տեղերից բերում ու բնակեցնում են վրացիների: Կուր գետի ափին ապրած և իրենց տները լքած թուրքերի փոխարեն (նրանց Ստալինն աքսորել էր Ալթայի երկրամաս) բնակեցրին մեծ թվով վրացիների: Կամաց-կամաց բնակվեցին, տարածվեցին և ձեռքները պարզեցին դեպի Ջավախքի հարթավայրը: Այսօր ամբողջ Ջավախքում խտանում են դրանք, տներ են շինում, մտավախություն ունեն, որ մի օր Ախալքալաքն էլ, Արցախի նման, կարող է իրենց գլխին փորձանք բերել: Հիմա Ջավախքում գյուղապետեր, մարզպետներ, ներքին գործերի ղեկավարներ են նշանակվում միայն վրացիները, որպեսզի հայերին պահեն խիստ վերահսկողության տակ: Շատերը վերջին շրջանում հեռացան Ջավախքից, հատկապես` գյուղերից: Գնացին Ռուսաստան: Հիմա Ռուսաստանում Հայաստանի բնակչության չափ հայություն կա երևի:
-Մի բանաստեղծական տող ունեք. «Ծառերն անտառից հեռացան կամաց»: Այսօր շատ արդիական հնչողություն ունեցող խնդիր է սա: Մեր օրերում ծառերը ոչ թե կամաց, այլ խելահեղ վարգով են «հեռանում» անտառներից, մարդիկ պարզապես խոշտանգում, սպանում են ծառերը: Ի՞նչ գնահատական կտաք սրան:
-Դառնամ մեզ քննադատեմ: Այս փոքրիկ Հայաստանում այսօր այնպիսի վայրագությամբ են կտրատում ծառերը, երկու հարյուր տարեկան ընկուզենիներն ու կաղնիները, որ ապշում եմ: ՈՒ այդ կտրատված ծառերի տեղում արտադրամաս, հյուրանոց, ռեստորան են կառուցում: Միայն ծառերը չեն: Հին շենք չեն թողել Երևանում: Քաղաքի պատկերը խաթարվում է: Գոնե մի քանի փողոց պիտի պահեին, որ իմանայինք, թե սրանից հարյուր տարի առաջ ինչ պատկեր է ունեցել Երևանը: Վալտեր Արամյանը, Հրաչյա Հովհաննիսյանն ինձ պատմում էին հին Երևանի փողոցների, տների մասին: Այդ գեղեցկություններն իսպառ վերացել են մեր քաղաքից: Խտանում է Երևանի կենտրոնը: Հիմա Երևանում կառուցվում են շենքեր, որոնց մեջ ոսկու նման փայլում են այդ հրաշք ճարտարապետի` Ալեքսանդր Թամանյանի կառուցած շենքերը: Ի՞նչ շենք կարելի է համեմատել օպերայի շենքի հետ: Բայց դա խամրում է, երբ կողքին մի ցցվածք է բուսնում: Դա նույնն է, թե մի գեղեցկուհի աղջիկ պատառոտված շորեր հագնի: Այդ անճոռնի շենքերը Երևանում կառուցելու փոխարեն, թող մեր գյուղերը շենացնեն: Սահմանամերձ գյուղերում դպրոցներ կան, որտեղ մեկ աշակերտ է ընդամենը հաճախում: Ոչ թե պետք է Երևանի կենտրոնում շենք շենքի վրա լցնեն, որ մի թեթև երկրաշարժից էլ այդ շենքերը մեկ-մեկու վրա փլվեն ու իրար քանդեն, այլ պետք է մեր ունեցած միջոցներն ուղղեն դեպի հեռավոր գյուղերը: Ես մի ներքին ցավ ունեմ, որ մեզանում այս չափերի է հասել արտագաղթը: Սա մեզ դատարկում է: Երբ կարդում եմ թերթերում, թե ինչ քանակով հայություն է դուրս գալիս երկրից, չեմ կարողանում հասկանալ, թե ուր է հասնելու Հայաստանն ի վերջո: Ցրված ենք աշխարհով: Երկիր չկա, ուր հայ չլինի: Արտագաղթի ճանապարհը փակել է պետք: Այս հարցերն են ինձ` որպես գրողի, անհանգստացնում:

-Շատ բանաստեղծություններ եք ձոնել Ձեր գրչընկերներին` Պարույր Սևակին, Համո Սահյանին, Սերո Խանզադյանին, այլոց: Դուք գրական ասպարեզ եք եկել այն ժամանակ, երբ այս մարդիկ արդեն ճանաչված ու սիրված էին: Ինչպե՞ս էիք Ձեզ զգում այս աստղաբույլում: Դժվար չէ՞ր:
-Դժվար չէր, որովհետև մենք նրանց հանդեպ պատկառանք ունեինք, ամաչում էինք նրանցից: Ես դեռ գյուղում ապրելիս էի երազում Սևակին տեսնել: Երբ աշխատում էի «Հայրենիքի ձայն» թերթում, մի օր նա ներս մտավ, իսկ ես իրեն չէի ճանաչում: Նոր էր տպագրվել առաջին գիրքս: Հովհաննես Մելքոնյանը մեզ ծանոթացրեց: Սևակն ասաց, որ կարդացել է գիրքս, որ Ջավախքը պոեզիայի երկիր է: Շատ սիրով, ջերմությամբ խոսեց: Շատ մտերիմ էի Համո Սահյանի հետ, այդ հրաշք բանաստեղծի: Շիրազն անկրկնելի էր, նրա նման երկրորդն աշխարհում չկա: Ո՞ր մեկին հիշեմ` Սերո Խանզադյան, Հրաչյա Հովհաննիսյան: Նրանցից հետո ամբողջ այդ տարածությունը դատարկվեց, ու մենք էլ բոբիկ մնացինք կարծես:
-Մի բանաստեղծություն ունեք` «Քնած է վանքը Աստծո թևի տակ»: Դուք անդրադառնում եք մեր վիրավոր, լքված վանքերի թեմային: Այսօր, երբ նորոգվում են վանքերը, կառուցվում են նորերը, Ձեզ` որպես հավատավոր քրիստոնյայի, սա մխիթարո՞ւմ է:
-Ես վանքի յուրաքանչյուր ընկած քարի հետ ընկնում եմ ցած: Իսկ երբ վերանորոգում են, կարծես կոտրված սիրտս տեղն է ընկնում: Ցավոք, վերանորոգումները մեզանում դադարել են, քանդում են, շատ են քանդում: Պատմական կոլորիտը Հայաստանից բացակայում է: Մի ժամանակ ասում էին` թանգարան բաց երկնքի տակ: Հիմա այդ թանգարանը նոսրանում է: Ինչո՞ւ են Հայաստանի այլ շրջաններից խաչքարերը տեղափոխում Երևան: Երևանում իբր քիչ է խտացումը, հիմա էլ դրանցով են խտացնում: Հեռավոր շրջաններն իսպառ դատարկում են: Եթե այդ նշանավոր խաչքարերն ու հուշարձանները չեն թողնում իրենց տեղերում, էլ ո՞վ պիտի գնա այդ տարածքները: Էլ զբոսաշրջիկին ինչո՞վ պիտի հրապուրեն այդ հեռավոր գյուղերը: Սա շատ դաժան բան է: Ցավում եմ: Եթե այդ խաչքարերը օտարի ձեռքում մնացած հողից բերեին Երևան, ինչպես, ասենք, Նախիջևանից, ես միայն ուրախ կլինեի: Մենք մեզ ենք հիմա թշնամություն անում: Աստծո զորությունը երկնքում ես միշտ տեսնում եմ: Ամեն ինչ կարգավորողն ինքն է: Ինքն է անում ամեն բան: Բայց մարդիկ կան, որ այսօր փողոցում ինչ-որ քարոզներ են կարդում: Կան գյուղեր, որոնք ուղղակի աղանդավորներով լցված են: Այդ աղանդավորներն էլ մի կողմից են մեր տունը քանդում:
-Ի՞նչ եք գրում հիմա:
-Գրում եմ այսօրվա անցուդարձի մասին: Ես գրում եմ մթության մեջ. երբ լույսը վառվում է, իմ մտքերը փախչում են: Երբ մթան մեջ գրում-վերջացնում եմ, վառում եմ լույսն ու ինքս ինձնից արտագրում եմ: Այսպես եմ ստեղծագործում: Կարդամ վերջին բանաստեղծություններիցս մեկը.
Ինձ ո՞ւր է տանում
Այս կարոտ բառը,
Այս կարճ ու երկար
Ճամփի բարբառը,
Գնում` պրպտում,
Փնտրում,
Քրքրում,
Իմ հին որմերի
Տեղը չեմ գտնում։
Ո՞Ւր է աղքարը,
Ո՞Ւր է խաչքարը,
Ո՞Ւր է սևացած օջախի քարը։
Ինձ խմորողի ձեռքերը ո՞ւր են,
Որ երկարում էր
Երկնավորին,
Որ աղոթքով էր պարպում իր օրը։
Այն, որ քարից քար
Դեռ քար է ծնվում,
Օրն իմ` երկունքի ցավով է սնվում։
Ինձ ո՞ւր է տանում
Այս քարե բառը,
Այս քարե ցավը,
Ցավով քարացած`
Այս հուշարձանը:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ